>>744 แต่พูดกันตามตรง วิทยาการเกษตรของจีนก็ไม่ได้ล้าหลังยุโรปนะ จนถคงยุโรปสร้างปุ๋ยยูเรียได้ก่อน WW I นั่นละถึงจะมีวิทยาการเกษตรและผลผลิตต่อไร่เหนือจีน ก่อนหน้านั้นตั้งแต่จิ๋นซีจีนนำมาตลอด
ส่วนวิทยาการทางทหารจนถึงสมัยเฉียนหลงก็ไม่แพ้ยุโรป สู้กับรัสเซียยังชนะ แต่เนื่องจากปืนไฟถูกควบคุมอย่างเข้มงวดเฉพาะราชสำนัก และไม่เปิดรับวิทยาการจากยุโรป ทำให้เมื่อปืนไฟพัฒนาจากการแข่งในยุโรป จีนเลยล้าหลังไปเลย